Το άγχος είναι ένα παναθρώπινο συναίσθημα και η πιο γνωστή παγκοσμίως εμπειρία η οποία λειτουργεί ως μηχανισμός προειδοποίησης (ασφάλειας). Είναι ένα διάχυτο, δυσάρεστο συναίσθημα που μοιάζει σε πολλά με τον φόβο και κινητοποιείται χωρίς σαφή ή σημαντική απειλή. Ο μηχανισμός αυτός εκπέμπει προειδοποιητικά μηνύματα/σήματα σε καταστάσεις κινδύνου που σχετίζονται με την αβεβαιότητα και προετοιμάζει τον οργανισμό για να αντιμετωπίσει τους κινδύνους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Το άγχος λοιπόν είναι ένας βασικός μηχανισμός του ανθρώπου (και όχι μόνο), που μας προστατεύει από διάφορες αντιξοότητες ή κινδύνους. Όσο παράδοξο και να ακούγεται το άγχος μπορεί να είναι καλό. Αν θέλαμε να καταλάβουμε από πού πηγάζει θα έπρεπε να γυρίσουμε μερικές χιλιάδες χρόνια πίσω στην ιστορία του ανθρώπου. Για την ακρίβεια τότε που ο άνθρωπος ζούσε στα δάση και έπρεπε με κάποιο τρόπο να εξασφαλίσει την επιβίωση του προστατεύοντας τον εαυτό του από ποικίλους κινδύνους (π.χ. άγρια ζώα). Έπρεπε λοιπόν να βρεθεί ένας τρόπος να αντιλαμβάνεται έγκαιρα τον κίνδυνο και να ενεργεί ανάλογα – είτε να σκοτώσει το άγριο ζώο (πάλη), είτε να τραπεί σε φυγή (απόδραση) -. Έπρεπε λοιπόν να προετοιμάσει το σώμα του για ‘δράση’. Αυτό λοιπόν που χρειαζόταν ήταν το άγχος! Για παράδειγμα φανταστείτε ότι έχετε πάει βόλτα στο δάσος και ξαφνικά πετάγεται μπροστά σας μια αρκούδα. Είτε «αποφασίσετε» να την αντιμετωπίσετε ή να το βάλετε στα πόδια, μια σειρά από σωματικές αλλαγές θα συντελεστούν για να το καταφέρετε. Η καρδιά σας θα χτυπήσει πιο γρήγορα για να παράξει περισσότερο αίμα να στείλει στους μυς ώστε να διογκωθούν και να έχετε περισσότερη δύναμη για να παλέψετε ή να τρέξετε. Σίγουρα θα λαχανιάσετε και θα αισθάνεστε μια ζέστη στο σώμα σας η οποία θα σας κάνει να ιδρώσετε. Τα χέρια σας και τα πόδια σας θα είναι «σφιγμένα» ενώ όλες οι αισθήσεις σας θα έχουν οξυνθεί. Και όλα αυτά για να αντιμετωπίσετε τον κίνδυνο που για τους περισσότερους από εμάς απειλεί την ζωή μας. Όλα αυτά οφείλονται σε έναν καθαρά βιολογικό παράγοντα, την έκκριση μιας ορμόνης από τα επινεφρίδια μας (αδένες κοντά στους νεφρούς), της αδρεναλίνης. Σαφέστατα το άγχος βοηθούσε τους προγόνους μας να αντιμετωπίσουν τους κινδύνους και χωρίς αυτό μπορεί να μην είχαν επιζήσει. Τί γίνεται όμως όταν δεν υπάρχει η αρκούδα;
Πότε γίνεται παθολογικό;
Το λίγο άγχος μπορεί να είναι πολύ χρήσιμο. Το άγχος μπορεί να μας εξασφαλίσει την απαραίτητη διέγερση για να δράσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Για αυτό το λόγο ακούμε συχνά τους ηθοποιούς να έχουν άγχος πριν την παράσταση, αθλητές πριν από έναν αγώνα ή φοιτητές λίγο πριν τις εξετάσεις τους. Για αυτούς τους λόγους το άγχος είναι απαραίτητο για να μας εξασφαλίσει τη μέγιστη δυνατή απόδοση.
Το άγχος αρχίζει και γίνεται παθολογικό όταν:
i) είναι υπερβολικά έντονο,
ii) όταν διαρκεί πέραν από την έκθεση στον κίνδυνο
iii) όταν παρουσιάζεται σε καταστάσεις οι οποίες αντικειμενικά δεν εμπεριέχουν κίνδυνο ή απειλή
iv) όταν παρουσιάζεται χωρίς κανένα ιδιαίτερο λόγο.
Μερικοί άνθρωποι βιώνουν έντονο άγχος σε καταστάσεις που ρεαλιστικά δεν είναι καθόλου απειλητικές ή άγνωστες (π.χ. μέσα στο σπίτι ή στα ψώνια). Άλλες φορές το άγχος μπορεί να είναι τόσο έντονο που να μας εμποδίζει στην καθημερινή μας ζωή. Το σώμα μας, όπως αυτό των προγόνων μας, μπορεί να προετοιμαστεί για πολύ υψηλό άγχος προκειμένου να ανιμτωπίσει τους κινδύνους. Βέβαια στη σημερινή ζωή οι κίνδυνοι δεν είναι τόσο μεγάλοι όσο αυτοί των προγόνων μας οπότε και αν βιώνουμε υψηλά επίπεδα άγχους κάθε άλλο παρά βοηθητικό είναι. Στην πραγματικότητα ο μηχανισμός αυτός σταματά να μας προστατεύει και γίνεται πρόβλημα για εμάς. Σε πολλές περιπτώσεις το υπερβολικό άγχος αποτελεί σοβαρό πρόβλημα και μας εμποδίζει από το να έχουμε μια φυσιολογική ζωή.
Πώς το καταλαβαίνουμε;
Το άγχος γίνεται αντιληπτό ως ένα βασανιστικό συναίσθημα (άγχος ή φόβος). Είναι κάτι που σίγουρα τραβάει την προσοχή μας και εύκολα διαχωρίζεται από άλλα συναισθήματα.
Βασικό στοιχείο στην έκφραση του άγχους είναι τα σωματικά ενοχλήματα όπως δύσπνοια, ταχυκαρδία, ναυτία, ζάλη, πονοκέφαλοι, πόνοι στο στήθος ή/και στο στομάχι, ιδρώτας κ.α. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό του υπερβολικού άγχους είναι οι ανήσυχες σκέψεις. Κάποιος με έντονο άγχος μπορεί να ανησυχεί για το μέλλον του, για την εργασία του, την οικογένειά του κ.α. Κάτι που είναι σχετικά πιο εύκολο να παρατηρήσει κάποιος που έχει υψηλά επίπεδα άγχους είναι συγκεκριμένα πράγματα που κάνει. Για παράδειγμα μπορεί να αποφεύγει συγκεκριμένους χώρους ή συγκεκριμένες δραστηριότητες. Μπορεί να επίσης να έχει επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (π.χ. ελέγχους, συγκεκριμένες ρουτίνες) ή να θέλει να βρίσκονται τα πράγματα γύρω του πάντα σε μια τάξη και να μην μπορεί διαφορετικά.
Ποιοι άνθρωποι συνήθως έχουν υψηλότερα επίπεδα άγχους;
Ο επιπολασμός βίου για το άγχος είναι 20-25%. Αυτό σημαίνει ότι 1 στους 4 ανθρώπους θα αναπτύξει κάποια αγχώδη διαταραχή κάποια στιγμή της ζωής του. Οι γυναίκες έχουν τα ηνία στις αγχώδεις διαταραχές και ιδιαίτερα σε νεαρές ηλικίες 22-44 χρονών που διαμένουν σε μεγάλα αστικά κέντρα. Παράγοντες κινδύνου είναι το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση καθώς και οι ψυχοπιεστικοί (στρεσογόνοι) παράγοντες όπως οικονομικά προβλήματα, ανεργία και οι διαπροσωπικές απώλειες. Αυτό δεν σημαίνει ότι κάποιος που δεν συγκαταλέγεται στα παραπάνω δεν έχει πιθανότητες να αντιμετωπίσει κάποια στιγμή έντονο ή υπερβολικό άγχος στη ζωή του.
Πώς αντιμετωπίζεται;
Παλιότερα η αντιμετώπιση του άγχους γινόταν κυρίως με φαρμακευτική αγωγή αλλά η ‘εξάρτηση’ που συνοδεύει την φαρμακολογία έκαναν τη θεραπεία λιγότερο επιθυμητή. Τα τελευταία 50 χρόνια και βάσει επιστημονικών και κλινικών μελετών φάνηκε πως μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, τόσο στην αντιμετώπιση όσο και τη διατήρηση, έχει η Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Θεραπεία (ΓΣΘ). Με την προσέγγιση αυτή, ο άνθρωπος που βιώνει έντονο άγχος μαθαίνει μαζί με τον θεραπευτή του να αναγνωρίζει τις σκέψεις και τις συμπεριφορές που σχετίζονται με το άγχος και να τις τροποποιεί με έναν ρεαλιστικό τρόπο έτσι ώστε να μειώνονται τα επίπεδα του άγχους. Στην ουσία ο θεραπευόμενος μαθαίνει να αλλάζει τις παλαιές του σκέψεις και συμπεριφορές που του προκαλούσαν ή συντηρούσαν τον φόβο του σε συγκεκριμένες καταστάσεις με καινούριες που είναι λιγότερο καταστροφικές για τον ίδιο, το μέλλον του και γενικότερα τη ζωή του. Η διαδικασία αυτή και η αρχή της ΓΣΘ δεν είναι η ‘δύναμη της θετικής σκέψης’. Πέραν από τη θετική σκέψη ο θεραπευόμενος μαθαίνει πώς να αντιμετωπίζει πιθανές δύσκολες καταστάσεις στη ζωή του που δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει πριν, και να μπορεί να παρατηρεί και να αλλάζει – όπου χρειάζεται – τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές του.